Kepentingan Menjiwai Kedatangan dan Pengaruh Islam kepada Masyarakat Melayu.

Siri Dua (2) Tulisan Dr Hafidzi Mohd Noor

Islam bukan sahaja menyuntik Bahasa Melayu dengan istilah-istilah yang merubah pandangan hidup bahkan melonjakkan ia  dari satu bahasa komunikasi harian yang terbatas kepada bahasa ilmu. Perkataan ’ilmu’ itu sendiri adalah pinjaman dari al Quran yang tidak ada perkataan seumpamanya dalam kamus orang melayu. Oleh kerana tiadanya konsep ilmu maka pemikiran orang melayu sarat dengan tahyul, khurafat, mitos, dogengan dan khayalan yang tidak ada asas-asas ilmu dan saintifik. Mulia dan tingginya martabat ilmu dapat dihayati dari kata-kata yang disusun indah oleh Za’ba;

            Mertabat ilmu:[1]

                        Mertabat ilmu amat tinggi,

                        Emas dan intan bukan bandingnya;

                        Barang siapa mendapat dianya,

                        Nikmat sejahtera jua kiranya,

                        Berkata ilmu, ”akulah sultan,

                        Kuasa perentahku darat lautan”

                        Jahil berseru, ”akulah syaitan,

                        Ikutlah aku merata hutan.”

Tradisi ilmu yang sudah lama berkembang di pusat-pusat tamaddun islam dari abad ke 8 hingga 15M melahirkan pelbagai cabang ilmu di dunia melayu samada ukhrawi atau ilmu alat seperti ilmu Tauhid, ilmu kalam, ilmu usuluddin, ilmu usul fiqh, ilmu alam, ilmu hisab (aljebra), ilmu kimia (alkemi), ilmu falaq, sejarah (syajarah) dan lain-lain. Dari konsep ilmu ini lahirlah pelbagai istilah yang berkaitan dengan menuntut ilmu seperti ’murid’ yang membawa maksud ’pencari’ iaitu mereka yang mencari ilmu dan kebenaran. Islam turut melahirkan sistem pendidikan formal dan sistematik yang pertama di dalam masyarakat melayu iaitu ’pondok’ (seumpama sekolah asrama bagi pelajar-pelajar agama) yang berasal dari istilah arab ’funduq’.[2] Selain ’madrasah’ yang bermaksud tempat pembelajaran yang lazimnya mempunyai kaitan rapat dengan institusi masjid, istilah ’ma’ahad’ dan ’maktab’ digunakan untuk merujuk kepada institusi pengajian di peringkat yang lebih tinggi seperti Maktab perguruan. Istilah seperti ’kutub khanah’ merujuk kepada tempat di mana buku-buku untuk bacaan umum dikumpulkan atau perpustakaan. Meskipun institusi pendidikan hari ini menggunakan istilah-istilah dari barat seperti ’sekolah’ (dari perkataan ’school’), ’kolej’, ’kolej matrikulasi’, ’institiut’,  ’politeknik’ dan ’universiti’, namun institusi pendidikan formal yang pertama di Nusantara menggunakan istilah-istilah Arab yang datang bersama Islam. Meskipun istilah ’pondok’ sering dikaitkan dengan sistem pembelajaran yang bersifat tradisional namun istilah seperti ma’ahad dan maktab kekal digunakan untuk sekolah-sekolah elit dan terkenal seperti Maktab Melayu Kuala Kangsar (Malay College), Maktab Rendah Sains Mara, Maktab Sultan Abu Bakar Johor Baharu (English College), Maktab Mahmud Kedah, Ma’ahad Hamidiyah Kajang dan Ma’ahad Muhammadiy Kelantan. Bahkan dengan proses tajdid Islami atau kebangkitan Islam dalam Sistem Pendidikan hari ini telah melahirkan institusi-institusi yang menjadikan al Quran sebagai teras pengajian seperti Sekolah Tahfiz Sains dan Darul Quran.

Seiring dengan konsep ilmu ialah konsep yang memberi nilai dan neraca hidup yang hakiki seperti ’hikmah’, ’hak’, ’batil’, ’adil’ dan ’zalim’.   Semua konsep-konsep ini tidak diketahui oleh orang melayu sebelum Islam. Tidak ada konsep adil atau zalim kerana penentu mutlak kepada tindakan seseorang ialah kedudukan sosialnya di dalam masyarakat.  Justeru tidak hairan jika konsep ’derhaka’ yang berasal dari budaya bahasa sanskrit membelenggu pemikiran orang melayu sehingga terbit ungkapan ’pantang melayu derhaka kepada raja’. Konsep derhaka ini kemudiannya mengalami penilaian semula dengan datangnya Islam yang membawa konsep adil dan zalim. Terbitlah di dalam falsafah hidup orang melayu iaitu ’Raja adil raja disembah; Raja zalim, raja disanggah’. Konsep keadilan dan keimanan yang menjadi teras pemerintahan jelas tergambar dalam lagu-lagu rasmi beberapa buah Negeri-negeri Semenanjung Malaysia, seperti berikut;

            Lagu rasmi Negeri Perak;

                        Di lanjutkan Allah usianya Sultan,

                        Adil dan murah memerintah watan,

                        Di taati rakyat kiri dan kanan,

                        Imam yang Soleh Allah kurniakan

                        Allah berkati Perak Ridzuan

                        Allah selamatkan negeri dan Sultan

            Lagu rasmi Negeri Kedah;

                        Allah selamatkan Sultan mahkota,

                        Berpanjangan usia di atas takhta,

                        Memelihara agama Nabi kita

                        Negeri Kedah serata-rata.

            Lagu rasmi Negeri Perlis

                        Amin-amin ya Rabbal Jalil,

                        Doa hamba yang sangat zalil,

                        Kekalkan daulat serta adil,

                        Bagi perintah Jamalullail.

Meskipun kalimah-kalimah Sanskrit seperti ’patek’, ’Duli’ dan ’Yang Maha Mulia’ masih kekal sebagai jargon bahasa istana, namun Islam meletakkan konsep adil sebagai teras kepimpinan Raja-raja Melayu. Adil membawa maksud meletakkan sesuatu pada tempatnya yang hak dan di dalam Islam kedudukan adil sangat dititik beratkan kerana ia menatijahkan ’takwa’. Allah S.W.T. berfirman di dalam al Quran yang membawa maksud ’berlaku adillah kerana ia lebih dekat kepada takwa.’ Di dalam Gurindam Dua Belas, nukilan Raja Ali Haji, sikap adil seorang raja menjadi prasyarat kepada ’inayah’ atau pertolongan Allah seperti berikut;

            Fasal kedua belas[3]

                        Raja bermuafakat dengan menteri,

                        seperti kebun berpagar duri.

                        Betul hati kepada raja,

                        tanda jadi sebarang kerja.

                        Hukum adil kepada rakyat,

                        tanda raja beroleh inayat.

Bahasa Arab juga merubah susuk jiwa orang melayu. Beberapa perkataan memperkaya penbendaharaan kata untuk menggambarkan perasaan atau syu’ur. Perkataan ’hiba’ umpamanya memberikan satu makna yang khusus untuk menggambarkan kesedihan yang terkait dengan kasih-sayang atau ’hubbun’. Maka orang melayu menggunakan istilah hiba apabila menggambarkan perasaan kesedihan akibat kehilangan orang-orang yang amat dikasihi seperti ibu-bapa, suami-isteri, anak-anak, sanak-saudara dan sahabat-handai. Perkataan hiba dikhususkan dalam situasi yang sedemikian bagi membezakan kesedihan akibat kehilangan sesuatu yang berbentuk kebendaan atau materi. Perkataan-perkataan seperti ’rahmat’ dan ’ikhsan’ menggambarkan sifat-sifat kasih-sayang dan belas yang diambil dari tasawwur Islam. Sebahagian dari konsep-konsep ini tidak digunakan dalam bahasa sehari-hari, namun pengaruhnya jelas di dalam budaya orang melayu apabila konsep seperti ’rahman’ (kasih), ’rahim’ (sayang), ’mawaddah’ (cinta) ’sa’adah (bahagia) dan ’sakinah’ (ketenangan) menghiasi nama-nama orang melayu. Istilah-istilah ini terangkum di dalam konsep ’ukhuwah’ juga memberikan makna yang lebih besar dari sekadar hubungan persaudaraan. Konsep ukhuwah memperkenalkan orang melayu kepada satu bentuk persaudaraan yang melangkaui batasan bangsa, keturunan dan batasan-batasan geografi. Orang melayu yang hidup di dalam lingkungan suku dan daerahnya sahaja kini menghirup satu nikmat persaudaraan yang disandarkan kepada keimanan kepada Allah S.W.T.  Demikianlah bahasa melayu akhirnya menjadi bahasa yang diperkaya dengan pelbagai istilah yang memperkasa orbit kehidupan orang melayu baik dalam siasah (politik), iktisad (ekonomi), tarbiyah (pendidikan), dan sosial.

---

[1] Za’ba, 1965, Ilmu Mengarang Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. hlm. 96.

[2] Muhammad Abdul Rauf. (t.t.).  Islamic Education. Dlm. Intisari, Malaysian Sosiological Research Inst. Vol. ii, no. 1,hlm.  22.

[3] Mohd. Yusof Md. Nor & Abd. Rahman Kaeh. 1985. Puisi Melayu Tradisi. Petaling Jaya: Penerbit Fajar bakti. hlm. 180.